Zaśnięcie Bogurodzicy jest ostatnim w roku liturgicznym świętem cerkiewnym z liczby dwunastu. Jest to święto nieruchome, które zostało ustanowione w IV-V wieku. W tym samym okresie zaczęto je przedstawiać w ikonografii, inspirację czerpiąc głównie z pism apokryficznych IV i V wieku. Schemat ikonograficzny Zaśnięcia wykształcił się ostatecznie w sztuce bizantyjskiej w IX wieku.
Pomimo maryjnego charakteru wydarzenia przedstawianego na ikonach Zaśnięcia, jego centralną postacią nie jest Matka Boża, lecz Chrystus. W centrum przedstawienia znajduje się Zbawiciel stojący przy łożu Swej Matki w nimbie krzyżowym, trzymający w dłoniach (częściej tylko w lewej dłoni) Jej duszę w postaci niemowlęcia owiniętego w pieluszki (prześcieradła pogrzebowe). Zwykle spogląda na ciało swej Matki, spoczywające na ozdobnym łożu (marach). Chrystus przybył po duszę Marii w otoczeniu aniołów, ze wspaniałością równą Przemienieniu. Postać odzianego w czerwono- lub żółto-złote szaty Chrystusa otoczona jest podwójną mandorlą (która pojawiła się w ikonografii tej sceny w XII w., a od XIV w. nabrała większej doskonałości), w wewnętrznym kręgu której znajdują się (zwykle czterej) aniołowie, często trzymający w dłoniach świece. Spotyka się też ikony, na których obecność mocy niebiańskich, towarzyszących Chrystusowi, jest zaznaczona tylko przez sześcioskrzydłego serafina w górnej części mandorli.
Początkowo Chrystus nie był obecny na ikonach Zaśnięcia. Pojawił się na nich dopiero w XII w. w Konstantynopolu, skąd scena ta została przyjęta przez ikonografię Bałkan i Rusi.
Pod wpływem Zachodu w XVII w. w ikononografii sceny Zaśnięcia spotyka się Chrystusa unoszącego prawą dłoń w geście błogosławieństwa, a dusza Marii ukazywana jest nie jak niemowlę owinięte pieluszkami, lecz w sukience. Wtedy też w górnej części kompozycji zaczęto wyobrażać Bogurodzicę na obłokach. Od tego też czasu wokół głów apostołów zaczynają pojawiać się nimby.
Poniżej Chrystusa ikonografia przedstawia złożone na wysokim łożu ciało Matki Bożej, której głowa zwykle wsparta jest o poduszkę, a dłonie złożone na piersi. Ma Ona przy tym pozę osoby bardziej pogrążonej w głębokim śnie niż zmarłej. Sztuka Zachodu w XI w. przyjęła bizantyjski schemat ikonograficzny Zaśnięcia, wprowadzając do niego stopniowo zmiany, m. in. ukazując Marię nie śpiącą, lecz zmarłą i łącząc tę scenę ze sceną Wniebowzięcia, a od XIII w. także koronacji.
Przy łożu Bogurodzicy skupiają się dwie grupy apostołów, przy czym spośród dwunastu nie ma apostoła Tomasza. Wśród nich jest za to apostoł Paweł. Za nimi stoi kilku (zwykle trzech) biskupów w szatach liturgicznych. Dionizy Areopagita, jako obecnych przy Zaśnięciu, podaje samego siebie oraz Tymoteusza z Edessy. Z kolei kondakion święta jako biskupów wymienia św. Jakuba (brata Pańskiego, apostoła z grona siedemdziesięciu, pierwszego biskupa Jerozolimy), Hieroteusza i Dionizego Areopagitę. Wśród obecnych można też rozpoznać św. Jana z Damaszku i Kosmasa z Majumy.
Rozproszeni po odległych miastach i krajach apostołowie, wiedzeni mocą Bożą, stawili się w Jerozolimie w domu Bogurodzicy na Górze Syjon (na miejsce wydarzenia wskazują widniejące w tylnym planie fragmenty architektury), gdzie rozgrywa się scena. Zależnie od przedstawień w dłoniach trzymają świece, kadzidła, księgi lub zwoje pism. Podczas gdy sztuka zachodnia w scenie Zaśnięcia (czy bardziej Wniebowzięcia) spośród wszystkich apostołów eksponuje Piotra, ikonografia prawosławna wyraźnie wyróżnia apostoła Jana (i niekiedy Pawła), a ikony ruskie ponadto często (strojem i gestem) apostoła Andrzeja. Łysiejący i długobrody Jan Teolog pochyla swą głowę do ramienia Bogurodzicy, a stojący po przeciwległej stronie apostoł Paweł, pochyla się do Jej stóp. Za plecami apostołów i biskupów niektóre ikony przedstawiają także podstacie opłakujących niewiast, które symbolizują wiernych Jerozolimy.
Przed łożem, na którym spoczywa ciało Bogurodzicy, w dolnej części, na niektórych ikonach znajduje się podnóżek ze świecą, którą według Jana z Tesalonik Maria poleciła zapalić przeczuwając zbliżającą się śmierć. Poczynając od XIV w. niektóre wersje ikony włączają do sceny Zaśnięcia apokryficzną opowieść o żydowskim kapłanie Jefoniaszu (inna wersja opowieści apokryficznej podaje inne imię owego nieszczęśnika - Athonios), który usiłował zniesławić Matkę Bożą, chcąc wywrócić łoże z Jej ciałem. Jednak zaledwie go dotknął, pojawił się archanioł Michał z mieczem i obciął mu dłonie, które przyrosły do łoża. Gdy uczynił pokutę i nawrócił się, Bogurodzica sprawiła cud i uzdrowiła go przywracając mu ręce. Niekiedy przy łożu Bogurodzicy spotykamy też ławeczkę z dzbanem oraz pantoflami.
Niektóre przedstawienia ikonograficzne nawiązują do świadectwa Świętej Tradycji, według której apostołowie z różnych, odległych miejsc zostali w cudowny sposób przeniesieni przez aniołów. Na ikonach z obu stron symetrycznie ukazywane są niesione przez aniołów obłoki z apostołami w półpostaciach. Zachodnie obrazy akcentują element wydarzenia, którym jest Wniebowzięcie. W tej wersji Maria tronująca w mandorli unoszona jest przez aniołów lub przez samego Chrystusa. Tymczasem Cerkiew prawosławna w dniu Zaśnięcia Matki Bożej świętuje trzy fakty: śmierć (zaśnięcie), zmartwychwstanie i wniebowzięcie Bogurodzicy.
Na prawosławnych ikonach, w górnej części, zwykle jest umieszczany pas Matki Bożej (jedna z najbardziej czczonych relikwii, przechowywanych w Konstantynopolu), którego obecność związana jest z ofiarowaniem tej części szaty przez Bogurodzicę apostołowi Tomaszowi, który pojawił się spóźniony.
Za: Jarosław Charkiewicz, Ikonografia świąt z liczby dwunastu, Warszawa 2007, s. 78-82.
Polub nas:
© 2018-2023
Copyright by Parafia Prawosławna pw. św. Spirydona Cudotwórcy w Mińsku Mazowieckim
Created with WebWave CMS
Odwiedź nas:
ul. Warszawska 69
05-300 Mińsk Mazowiecki
Proboszcz:
ks. mgr Gabriel Białomyzy
tel. +48 506 966 339
Odwiedź nas:
ul. Warszawska 69
05-300 Mińsk Mazowiecki
Proboszcz:
ks. dr Gabriel Białomyzy
tel. +48 506 966 339